Búvörulög – Dómur Hæstaréttar Íslands - Brýnt að Alþingi geri breytingar á búvörulögum
Með dómi Hæstaréttar Íslands , sem kveðinn var upp í dag, 21. maí, er snúið dómi Héraðsdóms Reykjavíkur, uppkveðnum 19. nóvember 2024, þess efnis að undanþáguheimildir frá búvörulögum, sem Alþingi hafði samþykkt með lögum nr. 30/2024, hefðu ekki lagagildi.
Forsagan
Forsaga málsins er að Innness hafði krafist þess að Samkeppniseftirlitið gripi til aðgerða vegna samstarfs og samruna kjötafurðastöðva sem sæktu heimild í undanþágur frá samkeppnislögum sem Alþingi samþykkti með lögum nr. 30/2024. Taldi Innness m.a. að undanþágurnar hefðu ekki öðlast gildi þar sem breytingar Alþingis á búvörulögum hefðu ekki staðist Stjórnarskrá Íslands. Samkeppniseftirlitið hafnaði kröfu Innness á þeim grundvelli að það væri ekki á valdssviði þess að leggja mat á stjórnskipunarlegt gildi laga.
Innness höfðaði þá mál fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur til að hnekkja fyrrgreindri ákvörðun Samkeppniseftirlitsins. Í dómi sínum þann 18. nóvember 2024 komst héraðsdómur að þeirri niðurstöðu að umræddar undanþágur búvörulaga hefðu ekki samræmst stjórnarskránni og hefðu því ekki lagagildi.
Að gengnum dómi héraðsdóms skrifaði Samkeppniseftirlitið kjötafurðastöðvum og samtökum þeirra bréf, þar sem vakin var athygli á dóminum, óskað upplýsinga og lagt fyrir þær að stöðva hvers konar aðgerðir sem byggt höfðu á undanþáguheimildum sem héraðsdómur taldi að ekki hefðu öðlast lagagildi.
Að undangenginni athugun á forsendum dóms héraðsdóms taldi Samkeppniseftirlitið óhjákvæmilegt að fá fullnaðarúrlausn um þau álitaefni sem til fjallað er um í dómi héraðsdóms. Fékk Samkeppniseftirlitið leyfi Hæstaréttar til að áfrýja dómi Héraðsdóms Reykjavíkur til réttarins. Dómur er nú fallinn.
Nánar um niðurstöðu Hæstaréttar
Niðurstaða Hæstaréttar byggir í meginatriðum á því að Alþingi hafi víðtækt svigrúm til mats á því hvenær breytingartillaga við lagafrumvarp feli í sér slíka gerbreytingu að fara beri með hana sem nýtt frumvarp. Meðferð meirihluta Alþingis á frumvarpinu sem breytti búvörulögunum hefði ekki farið út fyrir það svigrúm. Í dómnum er hins vegar engin afstaða tekin til þess hvort þessar breytingar séu hagfelldar fyrir íslenskan landbúnað. Segir Hæstiréttur að það sé ekki hlutverk hans að endurskoða hið pólitíska mat sem bjó að baki þessari breytingu á búvörulögum.
Af framangreindri niðurstöðu leiðir að lög nr. 30/2024 hafa lagagildi, að óbreyttu. Jafnframt stendur sú niðurstaða Samkeppniseftirlitsins, að því sé ekki heimilt að lögum að grípa til aðgerða vegna samstarfs og samruna kjötafurðastöðva sem reistar eru á gildandi undanþáguheimildum laganna.
Brýnt er að frumvarp atvinnuvegaráðherra um breytingar á búvörulögum nái fram að ganga
Fyrir Alþingi liggur frumvarp til laga um breytingar á búvörulög, þar sem lagt er til að felldar verði úr gildi fyrrgreindar undanþáguheimildir frá samkeppnislögum (sjá þingskjal 107 – 107. mál). Í ljósi dóms Hæstaréttar ítrekar Samkeppniseftirlitið mikilvægi þess að frumvarpið verði að lögum hið fyrsta. Eins og Samkeppniseftirlitið hefur fært ítarleg rök fyrir geta samkeppnishamlandi samrunar og samstarf kjötafurðastöðva haft í för með sér óafturkræft tjón fyrir bændur og neytendur.
Árétta verður í þessu sambandi að gildandi undanþáguheimildir eiga sér ekki fordæmi í nágrannalöndum. Nefna má að eftirliti með samrunum kjötafurðastöðva hefur ítrekað verið beitt til þess að vernda bændur gagnvart afli viðsemjenda sinna.
Um þetta vísast nánar til umsagnar Samkeppniseftirlitsins til atvinnuveganefndar Alþingis, dags. 27. mars 2025, og umsagnar til matvælaráðuneytisins (nú atvinnuvegaráðuneytis), dags. 19. júní 2024.